Schutterij

Detail rekeningpost rentmeester Wolter van Elsrack dd. 1562 (RHCL Maastricht, FA van Pallandt Waldeck inv.nr. 75 f.53)

Te lezen valt onder het kopje Ander vuytgeven extraordinaris:
Alsoe der penre tho Mechelen overgebracht haidt den schutten van Mechelen ende Epenen vuyt beveel myns genedigen heeren gedaen tho hebben op meydach lxii sekere tonnen biers mits dat zy den graeffen van Oistvrieslandt den alden ende den Jongen mit mynen genedige heere vergeleydt hadden Inden Epenre bussche aldaer der Jonge graeff gekoren worde tot eynen meyegraeff ende alsoe mitten schutten voers. wederom vergeleydt tot Witthem, soe heefft sich nae befunden datter gelangt worden vii tonnen biers, daer van elcke tonne byden penre voerscreven ter Rekeninge gebracht Is voer vier gulden aix, facit xxviii gulden aix, elcken gulden tot vii stuver brabants, facit    ix gulden xvi stuvers

Ofwel in hedendaags Nederlands: overige buitengewone uitgaven: de brouwer (penre) te Mechelen had de schutters van Mechelen en Epen op bevel van mijn genadige heer (van Wittem) op meidag 1562 enkele tonnen bier geschonken omdat zij de oude en de jonge graaf van Oostfriesland en mijn genadige heer (van Wittem) begeleid  hadden naar het Epense bos, alwaar de jonge graaf gekozen werd tot meigraaf. Vandaar hadden de schutters hen weer begeleid  naar Wittem (naar het kasteel). Afgerekend werden 7 tonnen bier à 4 Akense gulden van 7 Brabantse stuivers, wat 9 gulden 16 stuivers maakte (de vele in omloop zijnde munten werden in de zgn. rekenmunt omgerekend, waarin de rekening werd opgemaakt, hier dus in guldens en stuivers).

De genoemde jonge en oude graven van Oostfriesland zijn Johan I van Oostfriesland (1506-’72), gouverneur en drossaard van kasteel en land van Valkenburg en stadhouder van Limburg en de Landen van Overmaas (in dienst van koning Filips II) tussen 1542-’72 en zijn zoon. Zijn zoon uit het huwelijk in 1538 met Dorothea (bastaarddochter van keizer Maximiliaan) van Oostenrijk († 1572) gewonnen, was Maximiliaan (1542-1600). Hij werd dus meigraaf in het Epense bos op twintig jarige leeftijd. De meigraaf was koning van het meigilde, werd ook wel de ‘graaf van halfvasten’ genoemd en had een functie bij het planten van de meiden. Die zal vast in het Epense bos op deze eerste mei zijn omgehakt. Soms werd de meiboom geplaatst door de schutters bij de schutterskoning.

Dat het bier in Mechelen werd gehaald en niet in Epen komt omdat er in de heerlijkheid Wittem te Mechelen een banpanhuis was. Dat was net als de banmolen daar een verplichte plek. In het panhuis (een voorloper van het huidige als panhuis bekende grote pand van ca. 1730 nabij de kerk) was de enige brouwerij binnen de grenzen van de heerlijkheid, waar ook al het bier gehaald diende te worden. Het benodigde graan voor het bier diende in de ban-watermolen (de Wolfs- of bovenste molen bij het Höfke, onderaan Schweiberg aan de Geul) gehaald te worden, waar al het graan gemalen werd dat binnen de heerlijkheid werd verbouwd.

Slechts het graan dat op het land toebehorend aan de Johannitercommanderij te Mechelen was geoogst, werd in een andere molen te Mechelen gemalen (de Commandeurs-of onderste molen, stroomafwaarts aan de Geul gerekend).